Komisja Edukacji Narodowej (KEN)

Pierwsza na ziemiach polskich i w Europie centralnej świecka władza oświatowa, powołana 1773 po rozwiązaniu zakonu jezuitów; miała przejąć prowadzone przez ten zakon szkoły i opracować zasady programowe i organizacyjne nowego systemu szkolnego; reforma szkolnictwa miała stanowić istotne ogniwo reformy państwa, jej celem było wykształcenie pokolenia Polaków świadomych swych obowiązków obywatelskich, wyposażonych w wiedzę użyteczną, opartą na ówczesnych zdobyczach nauki; przejęty przez KEN majątek zakonu miał zapewnić podstawy materialne jej działalności. Komisja pozostawała pod protektoratem króla, cieszyła się pełną autonomią, jedynie w sprawach finansowych odpowiadała przed sejmem; początkowo w jej skład wchodziło 4 senatorów i 4 posłów, reprezentujących Koronę i Wielkie Księstwo Litewskie, później liczbę komisarzy powiększono; pierwszym prezesem został biskup I. Massalski, 1776 zastąpił go biskup M. Poniatowski (późniejszy prymas), brat króla; do najbardziej zasłużonych członków KEN należeli m.in.: A.K. Czartoryski, J. Chreptowicz, I. Potocki, A. Zamoyski. Prace KEN nad przygotowaniem nowych programów i nowych zasad organizacyjnych szkolnictwa trwały do 1780. Ostatecznie administracja szkolna została oparta na podziale terytorialnym na tzw. wydziały szkolne; podległość szkół w stosunku do władzy centralnej miała charakter hierarchiczny: KEN podlegały uniwersytety, zwane szkołami głównymi, im — szkoły wydziałowe (po jednej w każdym wydziale), tym zaś — szkoły podwydziałowe (po kilka w wydziale, łącznie z zakonnymi); od szkół podwydziałowych miały być zależne szkoły parafialne, tych jednak było znacznie mniej niż planowano, a więzy z wyższymi szczeblami szkolnictwa — słabe. Ze względu na trudności w przejmowaniu majątku pojezuickiego KEN nie mogła utrzymać wszystkich dawnych kolegiów i część z nich przekazała innym zakonom; pozostałe, tzw. szkoły akademickie albo narodowe, podlegały bezpośrednio KEN. W 1775 KEN powołała Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, na którego czele stanął I. Potocki, sekretarzem został G. Piramowicz. Zadaniem Towarzystwa było opracowywanie programów i podręczników szkolnych, w rzeczywistości stało się ono „wydziałem pedagogicznym” KEN, sprawującym pieczę nad całym procesem edukacyjnym; z jego inicjatywy ukazało się wiele wartościowych książek szkolnych, jak: Elementarz dla szkół parafialnych narodowych pod redakcją G. Piramowicza (1785), tegoż autora Powinności nauczyciela (1787), O. Kopczyńskiego Gramatyka dla szkół narodowych (1778–81), M. Hubego Wstęp do fizyki dla szkół narodowych (1783) i in.

Przy udziale członków Towarzystwa zostały opracowane 1780–83 Ustawy dla stanu akademickiego i na szkoły w krajach Rzeczypospolitej przepisane — pierwszy w Europie kodeks szkolny obejmujący całość zagadnień administracyjnych i pedagogicznych związanych z funkcjonowaniem nowego systemu szkolnego. Ustawy... kładły też podwaliny kształtowania się zawodu nauczycielskiego przez ustanowienie praw i obowiązków tzw. stanu akademickiego, do którego zaliczono nauczycieli szkół narodowych.

Reforma programów nauczania przeprowadzona przez KEN w szkołach średnich (wydziałowych i podwydziałowych) ograniczała ich dotychczasowy profil filologiczno-retoryczny na rzecz treści rzeczowych i utylitarnych; mniejszy nacisk położono na przedmioty językowe, zmniejszono zakres nauczania łaciny, wprowadzono przedmioty przyrodnicze i fizyczne, historię, geografię, a także elementy nauk rolniczych i medycznych; całkowicie nowym przedmiotem była „nauka moralna”, oparta na prawie naturalnym. Także w szkołach parafialnych starano się rozszerzyć program nauczania, ale niewielu nauczycieli prowadziło je zgodnie z zaleceniami KEN. Nauczanie na wszystkich szczeblach szkolnictwa odbywało się w języku polskim. Reforma Akademii Krakowskiej (Szkoły Głównej Koronnej), przeprowadzona 1777–80 przez H. Kołłątaja, i reforma Akademii Wileńskiej (Szkoła Głównej Wielkiego Księstwa Litewskiego), przeprowadzona 1780–81 przez M. Poczobuta-Odlanickiego, doprowadziły do wyrugowania z programu studiów uprawianego w tych uczelniach arystotelizmu, głównie na rzecz racjonalizmu, czemu towarzyszyła rozbudowa katedr wiedzy matematyczno-przyrodniczej i nauk medycznych; 1780 przy Szkole Głównej Koronnej powołano projektowane przez KEN seminarium dla kandydatów (głównie świeckich) do stanu akademickiego. KEN, której współpracownikami było wielu wybitnych przedstawicieli polskiego oświecenia, stworzyła podwaliny pod nowoczesny — na owe czasy — system szkolny: sprawną administrację, unowocześnione programy nauczania, wytyczyła jasno cele wychowania, wprowadziła metody kształcenia oparte na doświadczeniu i racjonalnym ujmowaniu zjawisk; wiele wskazań zawartych w Ustawach... zachowało aktualność po dzień dzisiejszy; KEN działała do 1794.

Źródło: encyklopedia.pwn.pl